این نکته را همه ما می دانیم که تمام خوشبختیها و سعادتها در امکانات مادّی و دنیوی خلاصه نشده اند؛ بلکه یک سعادت هست که از خیلی چیزها بهتر و مطلوب تر است، امّا هر کسی دارای آن نیست و آن، همنشین و رفیق

خوب است.

جوان از روحیه ای پاک و سرشار از زیبایی و مهربانی برخوردار است و این روحیه حسّاس او در رسیدن وی به اهداف خویش بسیار با ارزش است و نباید این روحیه، دچار آسیب یا خطر شود. یکی از این خطراتی که جوان را تهدید می کند، همنشین و رفیق بد است. جامعه پذیری، فرایندی است که در جریان آن، انسانها طی چندین سال و در سنین مختلف، الگوهایی را از یکدیگر یاد می گیرند. بسیاری از الگوهای پذیرفته شده و مورد قبول جوانان، پیشنهادی از ناحیه دوستانشان است؛ زیرا جوانْ بیشتر به گروه همالان و همسالان خود بها می دهد تا به دیگران . لذا دوست و همنشین انسان می تواند آثار و کارکردهای مثبت و یا منفی بر شخص بگذارد و ما در این نوشتار به گوشه ای از کارکردهای منفی و ویژگیهای دوست بد خواهیم پرداخت.

رویکرد اسلام به دوستی

دوستی، از واژه هایی است که همه ما با آن مأنوس بوده ایم و کم و زیاد با آن آشنا هستیم. هر کسی برای دوستی تعریفی دارد؛ امّا برای بهتر شناختن واژه دوست، بهتر است به سراغ کلام زیبای حضرت علی(ع) برویم. حضرت می فرماید: «دوست، کسی است که تو را از ظلم و دشمنی دور و در نیکی و احسان، کمک کند».⁽¹⁾

با این سخن معلوم می شود که هر کسی نمی تواند دوست ما باشد بلکه باید دو شاخصه مهم داشته باشد. یکی اینکه ما را در نیکی کردن به دیگران یاری برساند (نه اینکه مانع بشود) و دوم اینکه ما را از دشمنی و کینه و ستم، دور نگه دارد.

نباید با هر کسی رابطه صمیمی و عاطفی برقرار کرد؛ زیرا دوست به طور ناخودآگاه در ما اثر می گذارد. پس اگر دوستانمان از صفات برجسته (مثل خوش اخلاقی و ادب) برخوردار بودند ما هم یاد می گیریم که خوش اخلاق و باادب باشیم. و اگر برعکس، دوستانمان بد زبان و بد اخلاق باشند در وجود ما هم این رفتارهای زشت، نفوذ می کند.

انسانها بدون اقوام و خویشان می توانند به زندگی خود ادامه دهند ولی بدون دوست و همنشین، قادر به ادامه زندگی نیستند. دوست در زندگی هر یک از انسانها نقشهای بسیار متنوّعی بازی می کند، چنان که جامعه شناسان همه بر این مطلب، اتفاق دارند که میزان تأثیرگذاری گروه همسالان بر افراد، بیشتر از دیگر گروههاست. به این ترتیب، لزوم دقت در انتخاب دوست برای ما روشن می گردد. پیامبر اکرم(ص) چهارده قرن پیش فرموده است: «دین هر شخص، متناسب با دوست اوست».⁽²⁾

شناخت، عاملی مهم در دوستیابی

آنچه عقل به ما حکم می کند این است که در هر کاری اول باید شناخت و آگاهی نسبت به آن پیدا کرد و بعد اقدام به آن کار کرد. در دوستیابی هم همین طور است. در ابتدا شخص باید دوست خود را بشناسد و از او آگاهی کامل داشته باشد و بداند که آن دوست، چه خصوصیات و روحیاتی دارد. آیا آن روحیات واقعا مورد پسند است؟ خیلیها به خاطر جذابیتهای ظاهری و عوامل بیرونی، جذب شخص می شوند و پیوند دوستی می بندند بدون شناخت و آگاهی از روحیات یکدیگر. چنین دوستیهایی دوام و استمرار و فایده مطلوبی ندارد و به دنبال آن، پشیمانی است. پس شناخت، عامل مهمّی در دوستیابی است، چنان که حضرت علی(ع) می فرماید: «با کسی که او را نشناخته ای اقدام به دوستی مکن».⁽³⁾

ویژگیهای دوست بد

1) نادان: انسانهایی که از نظر فکری دچار ضعف هستند، چون معیارهای ثابت و صحیحی در زندگی خود ندارند، همواره دچار اشتباه می شوند. چنین افرادی هرگز صلاحیت لازم را برای دوستی ندارند؛ چون از روی نادانی به انسان ضربه های سختی می زنند که هرگز جبران شدنی نیست و یا جبران آن بسیار مشکل است. مولای متقیان علی(ع) می فرماید: «سزاوار است که مسلمان از برادری کردن با سه گروه اجتناب نماید: بی حیا، نادان و دروغگو».⁽⁴⁾

2) شرور: بعضی افراد را در جامعه می بینیم که اینها اصلاً فکر نمی کنند برای چه هدفی زندگی می کنند و در فکر زیبا زندگی کردن و سالم زیستن نیستند و همواره در صدد اذیت و آزار دیگران اند. چنین انسانهایی هرگز ویژگی دوست خوب را ندارند. در حدیثی از حضرت علی(ع) آمده که: «مصاحبت و همنشینی با اشرار، موجب پیدایش شر می گردد».⁽⁵⁾

پس معلوم شد که کارکرد دوستی با اشرار، ایجاد شر است. و این نکته هم نباید مورد غفلت قرار گیرد که افراد شرور، غالبا با ظاهری آرام و جذاب با انسان برخورد می کنند و مدّعی مرام و معرفت و... نیز هستند. لذا باید مراقب دوستی با چنین افرادی بود.

3) حسود: از دوستی با افراد حسود باید اجتناب کرد؛ زیرا انسانهای حسود به دنبال این هستند که افراد و دوستان خود را از پیشرفت باز دارند و چنین افرادی هرگز خیر و خوبی را برای دوستان خود نمی خواهند بلکه به دنبال از بین بُردن خوبیها و یا جلوگیری از پیشرفت دوستان خود هستند.

راه و روشی که دوست حسود برای اجرای هدف شومش دنبال می کند این است که با دوستان خود چنان برخورد صمیمی و عاطفی برقرار می کند که من و شما هرگز تصور نمی کنیم که این شخص، مخالف ماست. بلکه برعکس، تصور می کنیم که خیرخواه ماست، درحالی که او دست اندرکارِ نفاق و دورویی است، تا بتواند مانع پیشرفت دوستش بشود.

حضرت علی(ع) می فرماید: «حسود، دوستی اش را در سخنانش ظاهر می کند و کینه اش را در اعمالش مخفی می سازد. پس او به نام، دوست و به صفت، دشمن است».⁽⁶⁾

از این کلام زیبا فهمیده می شود که دوست واقعی، بین گفتار و کردار و نیتش هیچ تناقضی مشاهده نمی شود؛ بلکه کردارش با گفتار وی موافق است و هرگز اهل نفاق نیست و هیچ گاه در خیرخواهی برای دیگران، تردیدی به خود راه نمی دهد.

6 ـ 4) خیانت کننده، ستمگر و سخن چین

امام صادق(ع) می فرماید: «از سه گروه از مردم برحذر باش: خیانت کننده، ستمگر و سخن چین».⁽⁷⁾

از دیدگاه امام صادق(ع) این سه گروه، اصلاً ادبیات دوستی و صمیمیت را نمی شناسند؛ چرا که آدم خیانتکار، اهل وفا نیست و دوستش را در مواقعی که نیاز به او دارد، تنها می گذارد. آدم ستمگر هم معنای دوستی را درک نکرده و به جای محبت واقعی همواره به دنبال ظلم و چپاول و بهره کشی است. شخص سخن چین هم چون صحبتها و گفتگوهای دیگران را اینجا و آنجا بازگو می کند، از این کارش می فهمیم که سخنان و گفتگوهای مابین او و دوستش را نیز برای دیگران خواهد گفت و ابدا رازدار و امانتدار نیست و زیان دوستی با او، بیش از سود است.

7) افراد پست و کم اعتبار در جامعه

امام صادق(ع) یکی از ویژگیهای دوست بد را اینچنین متذکر می شود: «از همراهی با فرد پست و فرومایه برحذر باش؛ چرا که همراهی با او، تو را به راه خیر نمی کشاند».⁽⁸⁾

افراد فرومایه و پست، پایبند به مسائل اخلاقی و انسانی نیستند و به هر کاری ـ حتی اگر گوهر انسانی شان را خوار سازد ـ تن می دهند. در نتیجه کسانی که با آنها همنشین باشند، هرگز به خوبیها گرایش پیدا نمی کنند؛ چون خودِ شخص فرومایه به دنبال نیکیها نیست و تنها به گذراندن زندگی و خوشیهای گذرا و منافع آنی فکر می کند. چنین افرادی، نه تنها اعتباری در جامعه ندارند، بلکه از نظر شخصیت فردی نیز خودکم بین و فاقد اعتماد به نفس هستند که از منظر اسلام از همنشینی با آنها باید پرهیز شود.

8) بازدارنده از خوبیها و سوق دهنده به زشتیه

دوستان بد همواره در مسیری قرار دارند که مانع خوبیها و نیکیها می شوند و سعی و تلاش آنها در جهت انجام دادن کارهای زشت و نابهنجار و یا دست کم بیهوده و بدفرجام است.

این، قسمتی از صفات دوستان بد است، لذا می توان صفات مقابل آن را از جمله صفات خوب و معیارهای دوست خوب دانست.

امّا نکته ای که باید متذکر آن بشویم این است که در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است که: «تنهایی، بهتر از همنشین بد است».⁽⁹⁾ دوست بد آن قدر بر کالبد و شخصیت و روح انسان تأثیر می گذارد که پیامبر فرمودند: تنها باش؛ ولی دوست بد نداشته باش!

انسان به دنبال تعامل و ارتباط برقرار کردن با دیگران است و همین خصلت است که او را از دیگر موجودات، متمایز می سازد ؛ اما باید توجه کرد که به چنگال دوست بد و ناشایست گرفتار شدن، مخرّب است و عامل سقوط انسان از جایگاه والای انسانی اش می شود. بدین ترتیب، اگر انسان تنها باشد، بهتر از آن است که در معرض سقوط و انحراف قرار بگیرد. پس چه خوب است که جوانان، بیشترِ تلاش و همّتشان را در انتخاب دوست خوب، صرف کنند.

راز بقای دوستیه

از آنجا که هدف از دوستیها، استمرار و دوام روابط اجتماعی و عاطفی است، بعد از دقت کافی در انتخاب دوست باید مراقبت کنیم تا دوستیهایمان به بن بست و یا جدایی منجر نشوند. لذا باید چند نکته مهم را در دوستیها مراعات کنیم.

1) پرهیز از شوخی زیاد

شوخی زیاد و خارج از چارچوب ادب و اخلاق، هم از هیبت شخص می کاهد و هم ممکن است منجر به رنجیدگی یا دشمنی شود. برای جلوگیری از این مطلب باید با دوستان خود به اندازه مزاح و شوخی کنیم و نه بیشتر، چنان که حضرت علی(ع) می فرماید: «شوخی زیاد، ارج و احترام را می برد و موجب دشمنی می شود».⁽¹⁰⁾

2) دخالت و تجسّس نکردن در امور خصوصی

دوستان

حالا که دوست یکدیگر شدیم، بدین معنا نیست که به هر طریقی حتما باید از امور خصوصی و شخصی یکدیگر باخبر شویم ؛ چون تجسّس کردن در حریم خصوصی افراد، کار ناپسندی است. حضرت علی(ع) می فرماید: «کسی که نسبت به دوستش تجسس و موشکافی نماید، دوستی اش از بین می رود».⁽¹¹⁾

3) پرخاش نکردن

یکی از چیزهایی که باعث تداوم دوستیها می شود، محبت کردن است و در مقابل، یکی از عواملی که باعث سردی دوستیها می شود، پرخاشگری با دوست است. اگر کسی به دوستش عصبانیت نشان داد و تندی کرد، در حقیقت، بین خودش و دوستش جدایی انداخته است.

امام علی(ع) به این نکته اشاره دارد و می فرماید: «آن گاه که کسی به برادرش دشنام دهد و او را به خشم آورد، همانا او را ترک کرده است».⁽¹²⁾

پس یکی از عواملی که باعث کمرنگ شدن دوستیها می شود، پرخاشگری و دشنامگویی است که باید در میان دو دوست، وجود نداشته باشد.

5 ـ 4) احترام و تواضع

عامل دیگری که باعث کمرنگ شدن دوستیها می شود، رعایت نکردن جایگاه اجتماعی و منزلت فردیِ دوست در روابط و گفتگوهاست. چه بسا یک برخورد ناشایست و یا یک بی احترامی در جمع، باعث دلسردی می شود و تا ابد، دوستی کسی را از دست می دهیم. عامل دیگری که باعث بقای دوستیها می شود، ارج نهادن به دوست و با او با تواضع برخورد کردن است.

کارکردهای منفی دوستان ناباب

1) از نظر فکری و عقیدتی: دوستانی که دارای افکار نامعقول و فرصت طلبانه و سطحی و یا عقاید ناصحیح و رشد نیافته ای هستند، دوستی با آنها، فکر و عقیده جوان را دچار تشویش و بی ثباتی می کند و در او گرایشهای فکری ویرانگری به وجود می آورد.

2) از نظر اخلاقی: وجود غرایز در جوان و نشاط و توان زیاد وی از یک طرف و عدم ارضای به موقع و صحیح آن غرایز از سویی، سبب می شود که یک عدّه دوستان ناباب به میدان بیایند تا جوان را از نظر اخلاقی به سمت و سوی مطلوب خود برند. لذا اولین راه برای حفظ خود، این است که از دوستی با چنین افرادی پرهیز کنیم و پیوسته به چارچوبهای قانونی ـ اخلاقی و علمی ـ عقلانی در ارضای غرایز، توجّه و پایبندی داشته باشیم. تقویت اراده و ایمان، مشارکت در فعالیتهای اجتماعی و عبادتهای جمعی، کار، ورزش، هنر و ازدواج، جوان را از افتادن به ورطه چنان دوستیهایی برکنار نگه می دارد.

3) بی هویتی و خودباختگی: یکی از آسیبهای عمده ای که جوانان را مورد تهدید قرار می دهد، خودباختگی یا احساس بی هویتی است. جوانان خودباخته، دیگر به فرهنگ و تمدن اصیل خود توجهّی ندارند و همه چیز را در فرهنگهای وارداتی می بینند. سرمایه داری جهانی، برای رسیدن به این هدف و جذب نخبگان و تصرّف بازارهای جهان سوم، دائما این فکر را تزریق می کند که جوانان برای پیشرفت خود باید به مظاهر غربی رو بیاورند. جوان آزاداندیش، برای حفظ باور و هویت خود، باید به توانایی خود ایمان داشته باشد و بداند که در سایه تلاش و کوشش خود و با بهره گیری از سرمایه های علمی ـ فرهنگیِ جامعه خویش و با الگوگیری از پیشوایان خویش، خیلی بهتر می تواند در جهان پرآشوب کنونی، به ساحل آرامش، پیشرفت و خوشبختی دست یابد.